Eigen planeet eerst: over democartie, duurzaamheid en de marmottenrace van het onderwijs

system-thinking-boat

In Eigen planeet eerst laat Roxane van Iperen overtuigend zien waarom onze democratische systemen falen in het aanpakken van urgente vraagstukken zoals de klimaatcrisis. Democratie wordt vaak gezien als het beste systeem om collectief welzijn te waarborgen, maar in de praktijk blijken politieke structuren vooral gericht op de korte termijn, economische belangen en nationale grenzen. Ze zijn traag, voorzichtig en vaak gegijzeld door gevestigde machten.

Van Iperen put niet uit cijfers of klimaatwetenschap, maar stelt fundamentele vragen over macht, verantwoordelijkheid en urgentie. Een treffende metafoor is die van de marmottenrace uit De Weekendshow: vrolijk rennende marmotten, toegejuicht door het publiek, maar zonder richting of finish. Zo ook onze politiek: voortdurend in beweging, maar zonder wezenlijke vooruitgang op het gebied van klimaat en systeemverandering.

Het boek is daarmee meer dan een analyse; het is een scherpe oproep tot reflectie. Zijn onze systemen nog wel geschikt voor de uitdagingen van deze tijd? Van Iperen betoogt dat ons vertrouwen in de bestaande structuren misplaatst is zolang fundamentele verandering wordt uitgesteld of vermeden.

Duurzaamheid als morele plicht

In het verlengde van Van Iperens pleidooi kunnen we ons afvragen: welke waarden zouden leidend moeten zijn in een democratie die wél in staat is om de toekomst veilig te stellen? Het raamwerk van de Three Levels of Sustainability (Cavagnaro, 2012) biedt hier richting. Het beschrijft drie onderling verbonden niveaus van duurzaamheid:

  • Ecologische duurzaamheid: behoud van ecosystemen en natuurlijke hulpbronnen.
  • Sociale duurzaamheid: rechtvaardigheid, gezondheid, veiligheid en toegang tot basisvoorzieningen voor iedereen.
  • Economische duurzaamheid: een veerkrachtig economisch systeem dat niet ten koste gaat van toekomstige generaties.

Deze drie niveaus kunnen niet los van elkaar bestaan; echte duurzaamheid vereist een geïntegreerde benadering.

Cavagnaro koppelt hieraan drie kernwaarden:

  • Care for me (persoonlijke duurzaamheid)
  • Care for me and you (sociale duurzaamheid)
  • Care for all (ecologische duurzaamheid)

Andere essentiële waarden zijn: verantwoordelijkheid, bewustzijn, rechtvaardigheid, verbondenheid en duurzaamheid als morele keuze.

Onderwijs als hefboom voor systeemverandering

Als we de marmottenrace ook herkennen in het onderwijs, is de vraag: welke schotten kunnen we verplaatsen of weghalen om fundamentele verandering mogelijk te maken? Twee concrete voorbeelden:

1. Doorlopende leerlijnen zonder knip tussen basisschool en voortgezet onderwijs

In Finland begint de leerplicht pas op zevenjarige leeftijd, gevolgd door negen jaar ononderbroken basisonderwijs. Pas daarna vindt selectie plaats, op basis van prestaties. De focus ligt op kwaliteit boven kwantiteit: goed opgeleide leraren, weinig huiswerk, en leren dat gericht is op autonomie, verantwoordelijkheid en kritisch denken. Dit vermindert prestatiedruk en vergroot het leerplezier.

2. Gratis onderwijs van basisschool tot universiteit

In veel Scandinavische landen is onderwijs volledig kosteloos. De maatschappelijke effecten zijn duidelijk:

  • Meer sociale gelijkheid en gelijke kansen
  • Hoger opleidingsniveau, wat leidt tot:
    • Betere mentale gezondheid
    • Lagere zorgkosten
    • Langer leven
    • Meer burgerbetrokkenheid en vertrouwen in de democratie

Zeker, dit vraagt om investering. Maar financiering is mogelijk, bijvoorbeeld via hogere belastingen voor de hoogste inkomensgroepen (zoals een miljonairsbelasting) of via moreel leiderschap van multinationals die bijdragen aan maatschappelijke stabiliteit.

Het kan nu al: schoolbesturen hebben ruimte

Schoolbesturen hoeven niet te wachten op de politiek. Binnen de huidige wettelijke kaders hebben ze al veel vrijheid om het onderwijs anders in te richten — bijvoorbeeld met doorlopende leerlijnen, brede vorming en innovatieve didactiek. De ruimte is er. De vraag is: durven we kiezen?

Tot slot: verbeeldingskracht is een keuze

Zoals J.K. Rowling ooit zei:

“We hebben geen magie nodig om de wereld te veranderen. We dragen al de kracht die nodig is in onszelf: het is de kracht om ons een betere wereld voor te stellen.”

Het is tijd om die kracht te gebruiken. Niet door harder te rennen in de bestaande race, maar door het speelveld zelf te veranderen.

Anton de Vries
28 mei 2025